Hoe houden we de stad koel en leefbaar?

Door de klimaatverandering krijgen steden te maken met extra hoge temperaturen. Gelukkig bestaat er een breed scala aan kansrijke maatregelen om steden koel en leefbaar te houden. Razend actueel, te meer daar juist in de steden op warme dagen steeds meer mensen overlijden als direct gevolg van de hoog oplopende temperaturen.
Steden ontwikkelen zich tot hitte eilanden met gevolgen voor de leefbaarheid en gezondheid. Het aantal dagen met nachten warmer dan 20 graden Celsius neemt toe. Tijdens de voorbije zomer heeft dit geleid tot een explosieve vraag naar airco’s met repercussies voor het behalen van de klimaatdoelen. Kansrijke maatregelen zijn in de sessie ‘Hoe houden we de stad koel en leefbaar in de zomer’ vanuit twee invalshoeken benaderd. Marloes Gout, adviseur Programma Multifunctionele daken van de gemeente Rotterdam, beschreef de uitdagingen van het realiseren van multifunctionele groenblauwe daken in het Rotterdamse daklandschap. Robert de Kort, adviseur Klimaatadaptatie en Stedelijke Ontwikkeling van Arcadis, benaderde kansrijke oplossingen vanuit stedelijke gebiedsontwikkeling en het effectief combineren van klimaatadaptieve maatregelen.

Daklandschap
Rotterdam verkent de mogelijkheden van het benutten van daken voor waterberging en groen oppervlak. Klimaatverandering stelt de tweede stad van ons land voor verschillende uitdagingen. Het gaat niet alleen om de directe gevolgen van het hitte-eilandeffect voor de gezondheid. De stad heeft te maken met energietransitie, biodiversiteit en sociaaleconomische vraagstukken. Deze samenhangende uitdagingen hebben geresulteerd in ambities voor de ontwikkeling van het Rotterdamse daklandschap. Verschillende daken zijn ontworpen met specifieke functies. Deze kenmerken zich door een eigen kleur:

• Groene daken zorgen voor vergroening en voegen biodiversiteit toe.
• Gele daken wekken duurzame energie op.
• Blauwe daken vangen regenwater op en vertragen de afvoer.
• Rode daken bieden ruimte aan sociale functies en sociale cohesie.
• Oranje daken worden gebruikt voor mobiliteit [wandelpromenades].
• Paarse daken zijn woondaken.
• Grijze daken voorzien in technische functies.

Slimme combinaties
In Rotterdam is inmiddels een oppervlakte van 360.000 m2 aan groene daken gerealiseerd en is 168.000 m2 aan zonnepanelen geïnstalleerd. Voor blauwe daken en rode daken gaat het om 30.000 m2, respectievelijk 21.000 m2. Gout gaf inspirerende voorbeelden van dakparken, -akkers, -terrassen en -tuinen, waarin specifieke functies zijn gecombineerd. Een prachtig voorbeeld is Dakpark, een daktuin van 24.000 m2 met een diversiteit aan functies. Dit grootste dakpark van Europa is ontwikkeld als multifunctionele stadszone door en met bewoners.

De potentie voor multifunctionele daken is groot. Rotterdam heeft 14.5 km2 aan onontgonnen platte daken. Hiervan is 40% onderdeel van het publieke domein en 60% in private handen. “Een bitumen zwart dak geeft weinig tot geen waarde, terwijl een multifunctioneel dak waarde toevoegt”, stelt Gout.

De overheid heeft een faciliterende rol. Centraal staat het informeren en betrekken van burgers. Belangrijke verantwoordelijkheden zijn, naast de aanpassing van wet- en regelgeving, het verbinden door het creëren van netwerken en het inspireren door middel van voorbeeldprojecten.

Rotterdam neemt deel aan de Green Deal Groene Daken en het daarop volgende Nationaal Plan Groene daken. Speciale aandacht krijgt het Europese project ‘LIFE@Urban Roofs’, waarvoor Rotterdam en haar partners subsidie hebben ontvangen. Belangrijkste doel is om private partijen te laten zien wat er mogelijk is door concreet drie locaties onder handen te nemen. De komende vijf jaar vindt op deze locaties groot onderhoud plaats aan dak en buitenruimte. Een goed moment om te kijken naar de mogelijkheden voor nieuwe functies op deze daken. Door daken van gebouwen te verbinden ontstaan wandelpromenades. Hiervoor verkent de gemeente momenteel de vergunnings- en technische eisen.

Hittestress mist eigenaarschap
Hittestress is het enige klimaatrisico waardoor in Nederland nu al doden vallen, aldus Robert de Kort. Vooral ouderen zijn een risicogroep. Voorts kunnen we te maken krijgen met uitval van vitale infrastructuur in de energievoorziening, waterkwaliteitsproblemen en verminderde arbeidsproductiviteit. “Hittestress is een ongrijpbaar thema dat eigenaarschap mist”, stelt De Kort. Fysieke maatregelen hebben op de korte termijn slechts een beperkt effect. Het is daarom nodig om de hittekwetsbaarheid scherper in kaart te brengen, waarbij gelet wordt op kwetsbare personen en kwetsbare functies.
Wat is het handelingsperspectief voor de stad? De Kort denkt vooral aan ketenintegratie met maatregelen op de korte-, middellange- en lange termijn. Voor de korte termijn zijn maatregelen in de zorg nodig en moet gestart worden met vergroening en een beter ontwerp van wijken en gebouwen. Op de middellange termijn kan gedacht worden aan herinrichting van wegen tot groene straten. Voor de lange termijn is de oplossing het beter ontwerpen van steden, wijken en gebouwen. Een vuistregel is dat het inrichten van dertig procent van het stedelijk oppervlak met groen genoeg is voor tweederde van het benodigde koelpotentieel.

Hittetrits
Op gebouwniveau hanteert De Kort als trits voor de aanpak van hittestress: preventiemaatregelen, verdrijven (ventilatie) en verkoelen. Voor de buitenruimte zijn de maatregelen: blokkeren, ventileren en verkoelen. Adaptatie aan toenemende zomertemperaturen kan niet in een enkele stap worden bereikt. Veeleer moet gedacht worden aan slim meekoppelen. Voorbeelden zijn het aanbrengen van koele gevels bij nieuwbouw, renovatie, groot onderhoud en gevelvervanging.

Discussie
Tijdens de interactieve discussie zijn de voor- en nadelen van diverse maatregelen besproken. Met de inleiders en deelnemers is een tiental kansrijke maatregelen genoemd ter voorkoming van hittestress:

1. Meer bomen planten
2. Nieuwbouwwoningen zongericht naar het zuiden plaatsen
3. Minder verhard oppervlak
4. Groenblauwe daken
5. Goede dakisolatie
6. Goede windoriëntatie bij wijkontwerp
7. Witte daken
8. Koele routes
9. Toepassing van schaduwdoeken
10. Toepassing van zonneschermen- en luifels in de buitenruimte

Meer bomen planten, verminderen verhard oppervlak en een goede dakisolatie kregen de meeste stemmen. De volgende suggesties zijn genoemd voor het implementeren van de genoemde maatregelen:

• Subsidies voor boomaanplant, minder tegels en meer groen;
• Combinaties van groenblauwe daken met bomen;
• Inruilen van parkeerplaatsen voor extra groen;
• Meer verbinden van klimaatambities met leefbaarheid.

Diverse actoren spelen een sleutelrol bij het realiseren van de maatregelen. Gemeenten, burgers, woningbouwcorporaties (bij renovaties), ontwikkelaars en beleggers, in samenwerking met waterschappen.

Ike van der Putte en Peter van de Laak
Tijdschrift Milieu VVM, augustus 2020